Thị trường phế nhôm ASEAN trong bối cảnh kinh tế toàn cầu dịch chuyển: Xu hướng, chính sách và triển vọng dài hạn

Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới đang trải qua những biến động mạnh mẽ về cấu trúc thương mại, chuỗi cung ứng và chuyển đổi xanh, vật liệu tái chế nói chung và phế nhôm nói riêng đang trở thành yếu tố chiến lược trong phát triển công nghiệp bền vững. Khu vực Đông Nam Á (ASEAN), với vị trí địa lý đặc biệt quan trọng kết nối hai đại dương, đã nổi lên như một trung tâm trung chuyển, chế biến và thương mại phế nhôm toàn cầu. Các quốc gia như Thái Lan, Malaysia và Việt Nam đã bước vào cuộc tái phân bổ chuỗi giá trị này với vai trò ngày càng rõ rệt, tạo nên hệ sinh thái tái chế đa dạng dựa trên lợi thế địa lý, năng lực công nghiệp và khung chính sách.

Trong bối cảnh giá nhôm nguyên sinh tiếp tục chịu ảnh hưởng từ các yếu tố như thiếu hụt nguồn quặng-boxit, chi phí năng lượng tăng cao và áp lực môi trường liên tục gia tăng, nhôm tái chế trở thành lựa chọn thay thế tiết kiệm năng lượng, cắt giảm hơn 95% phát thải CO₂ so với sản xuất nhôm nguyên sinh. Điều này khiến thị trường phế nhôm trở thành tâm điểm của chiến lược kinh tế tuần hoàn toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực ô tô, xây dựng, đồ gia dụng và thiết bị điện tử.

Sự đa dạng trong tư duy chính sách giữa các nước ASEAN mang đến cơ hội, đồng thời tạo ra những khác biệt lớn về vai trò của từng quốc gia trong chuỗi cung ứng khu vực. Một số quốc gia mở rộng hành lang thương mại phế liệu để thu hút đầu tư; số khác chủ động siết nhập khẩu vì lo sợ trở thành bãi tập kết rác thải công nghiệp. Sự phân hóa này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến mục tiêu tiến tới chuỗi cung ứng nhôm carbon thấp.

ASEAN – cầu nối thương mại phế nhôm giữa Đông và Tây

Địa thế nằm giữa Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương tạo cho ASEAN vai trò trung chuyển hàng hóa quan trọng, trong đó phế nhôm là một trong những nguyên liệu có lưu lượng lớn nhất. Dòng phế liệu từ Mỹ, Nhật Bản, Canada, Australia và châu Âu được chuyển về Đông Nam Á để xử lý, tái tinh luyện và xuất khẩu dưới dạng sản phẩm bán thành phẩm hoặc thỏi đúc tiêu chuẩn như ADC12. Các quốc gia này đóng vai trò cung ứng đầu vào quan trọng cho Trung Quốc, Ấn Độ và Hàn Quốc – những nền công nghiệp có nhu cầu lớn.

Tại đây, các mối quan hệ thương mại mang tính cấu trúc dần hình thành: Mỹ cung cấp nguồn phế nhôm phong phú, Nhật Bản và châu Âu cung cấp dòng phế liệu có độ tinh khiết cao, trong khi Đông Nam Á đóng vai trò gia công và tái chế. ASEAN trở thành mắt xích trung gian khi nhiều quốc gia phát triển gia tăng hạn chế xuất khẩu phế liệu sang Trung Quốc, buộc các dòng chảy thương mại vòng qua SEA để xử lý tạp chất.

Dòng chảy phế nhôm trong khu vực và biến động thương mại

Thị trường năm 2024 cho thấy ASEAN nhập khẩu 13,3 triệu tấn phế nhôm và xuất khẩu 7,1 triệu tấn. Thái Lan dẫn đầu về nhập khẩu nhờ hệ thống cảng biển thuận lợi, ngành cơ khí – đúc sôi động và năng lực sản xuất ADC12 vượt trội. Malaysia và Việt Nam bám sát theo sau, trong khi Indonesia tăng trưởng đáng kể nhờ mở rộng hạ tầng.

Mỹ là nguồn cung lớn nhất do hệ thống thu gom phế liệu toàn dân, mức độ tiêu thụ lon nhôm cao và chính sách kiểm soát xuất khẩu tương đối lỏng. Campuchia lại gây chú ý khi phần lớn phế nhôm trong nước được chuyển trực tiếp sang Thái Lan, tạo thành chuỗi cung ứng vi mô mang tính phụ thuộc.

Trong khi đó, dữ liệu xuất khẩu từ Malaysia cho thấy sự chênh lệch đáng kể giữa thống kê quốc gia và số liệu hải quan đối tác, mở ra nghi vấn về gian lận khai báo và dòng chảy ngoài sổ sách. Vấn đề này một lần nữa nhấn mạnh sự thiếu hài hòa dữ liệu hải quan giữa các thành viên ASEAN.

Thái Lan – trung tâm tái chế và chế biến nhôm hàng đầu khu vực

Thái Lan đã bước ra khỏi cái bóng của Malaysia để trở thành trung tâm tái chế lớn nhất khu vực Đông Nam Á. Vị trí chiến lược nằm giữa eo biển Malacca và Biển Đông, hệ thống cảng nước sâu, năng lực kiểm định nguyên liệu và sự tham gia của nhiều doanh nghiệp FDI giúp quốc gia này chiếm ưu thế cả trong trung chuyển lẫn tái chế sâu.

Từ đầu thập niên 2020, chính quyền Thái Lan triển khai hàng loạt biện pháp kiểm soát phế liệu nhập khẩu theo Công ước Basel, cấm hoàn toàn rác thải điện tử và tăng kiểm soát chất thải nguy hại. Dưới nhiệm kỳ thủ tướng từ tháng 9/2025, chưa có dấu hiệu siết chặt thêm, cho thấy chính sách tương đối ổn định – điều kiện quan trọng giúp doanh nghiệp hoạch định dài hạn.

Nhờ quy mô sản xuất ADC12 đứng hàng đầu ASEAN, Thái Lan trở thành nguồn cung quan trọng cho Trung Quốc, Ấn Độ và Nhật Bản. Cuộc chuyển đổi sang vật liệu carbon thấp tạo thêm lợi thế cạnh tranh cho quốc gia này, khi doanh nghiệp sản xuất đồ gia dụng, ô tô, 3C tìm kiếm nhà cung ứng có chứng nhận carbon.

Việt Nam – trung tâm tái chế đang nổi và bước tiến vào xuất khẩu nhôm carbon thấp

Việt Nam nổi lên như một quốc gia tái chế phế nhôm năng động, đặc biệt trong mảng lon nhôm UBC và ADC12. Sự tăng trưởng của ngành này xuất phát từ ba yếu tố: tốc độ đô thị hóa nhanh, ngành cơ khí hỗ trợ phát triển và nhu cầu sản xuất linh kiện ô tô – xe máy tăng mạnh.

Chính sách quản lý phế liệu của Việt Nam có xu hướng siết dần, thể hiện qua quy định ký quỹ nhập khẩu dựa trên trọng lượng từ năm 2015 và yêu cầu giới hạn tạp chất từ năm 2018. Quyết định tạm ngừng tạm nhập tái xuất phế nhôm từ 2025–2030 cho thấy định hướng giảm rủi ro môi trường, đồng thời khuyến khích nâng cấp năng lực xử lý nội địa.

Trong bối cảnh Trung Quốc siết nhập khẩu phế liệu từ năm 2018, các doanh nghiệp Việt Nam tận dụng lợi thế để xuất khẩu thành phẩm tái chế. Các nhà sản xuất trong nước đang đứng trước cơ hội mở rộng bằng cách nâng mức độ tinh luyện, hướng tới chứng nhận carbon thấp, phù hợp chuẩn mực châu Âu.

Malaysia – từ trung tâm tái chế chủ lực đến thách thức cạnh tranh

Vị trí từng thuộc về Malaysia được xác lập nhờ hạ tầng cảng tiên tiến và chi phí vận tải thấp. Tuy nhiên, các thay đổi chính sách gần đây, như tăng thuế xuất khẩu lên 10% cho phế nhôm và đòi hỏi tiêu chuẩn tinh khiết cực cao, đã khiến thương mại phế liệu chậm lại đáng kể.

Việc giao hàng bị kiểm định chặt qua hệ thống SIRIM dẫn đến ùn ứ tại các cảng. Tình hình càng tệ hơn khi khủng hoảng an ninh hàng hải tại Biển Đỏ khiến lịch trình vận chuyển đảo lộn. Hệ quả là nhiều nhà nhập khẩu chuyển hướng sang Thái Lan.

Trong tương lai, nếu Malaysia khôi phục cân bằng giữa kiểm soát môi trường và thông suốt thương mại, vị thế trung chuyển có thể phục hồi nhờ lợi thế địa lý nằm ngay tuyến vận tải Ấn Độ – Trung Quốc.

Indonesia, Singapore và Philippines – tiềm năng phát triển trong giới hạn tự nhiên

Indonesia triển khai kiểm tra hàng trước khi xuất từ năm 2021 và tăng cường phân loại phế liệu. Sự cố nhiễm phóng xạ Cesium-137 khiến quốc gia này chuyển hướng sang kiểm soát an toàn bức xạ cực kỳ nghiêm ngặt. Tuy nhiên, ngành luyện kim nhôm thượng nguồn phát triển nhanh sẽ giúp Indonesia nhanh chóng trở thành nhà sản xuất nhôm thứ cấp đáng chú ý trong trung hạn.

Singapore, với diện tích eo hẹp, giới hạn công suất tái chế và chủ yếu đảm nhiệm vai trò trung chuyển logistics. Việc áp dụng hệ thống PIC cho e-waste năm 2025 sẽ ảnh hưởng gián tiếp đến chuỗi phế nhôm, bởi tính liên thông dữ liệu được tăng cường.

Philippines chịu giới hạn về hạ tầng xử lý. Dù các quy định kiểm soát phóng xạ được triển khai, việc thiếu cơ sở tái chế quy mô công nghiệp cản trở phát triển ngành.

Các nước ngoại vi và tiềm năng bị bỏ quên

Myanmar, Lào, Cambodia, Brunei và Timor-Leste hiện chưa phát triển ngành tái chế phế nhôm bài bản. Cambodia nổi bật nhất nhờ sản lượng UBC nội địa cao, cung cấp nguyên liệu cho Thái Lan. Với đầu tư hạ tầng phù hợp, Cambodia có thể trở thành trung tâm xử lý quy mô trung bình.

Lào có lợi thế gần Trung Quốc nhưng gặp trở ngại logistic vì không giáp biển. Nếu phát triển tuyến vận tải đường sắt xuyên biên giới, quốc gia này có thể học theo mô hình Việt Nam.

Ngược lại, Myanmar đối mặt với bất ổn chính trị, khiến rủi ro đầu tư tăng cao. Brunei và Timor-Leste tập trung vào thách thức phát triển nền tảng, do đó không kỳ vọng ngành nhôm tái chế trở thành ưu tiên.

Kinh tế phi chính thức và bài toán buôn lậu phế nhôm

Sự khác biệt chính sách giữa các thành viên ASEAN vô tình tạo ra lỗ hổng cho buôn lậu phế liệu. Chênh lệch thuế, kiểm định phóng xạ không đồng nhất, vùng biển khó kiểm soát, và thủ tục nhập khẩu không đồng bộ trở thành điều kiện lý tưởng cho kinh tế ngầm.

Các vụ bắt giữ hàng loạt tại Malaysia và Thái Lan cho thấy mức độ tinh vi của các đường dây này. Hoạt động buôn lậu tạo ra các rủi ro: mất thuế, nguy cơ ô nhiễm, giá thị trường biến động bất thường, và suy giảm uy tín quốc gia.

Một cơ chế truy xuất khu vực – tương tự như hệ thống kiểm định Container Security Initiative – được xem là lựa chọn khả thi, giúp giảm các lỗ hổng xuyên biên giới.

Xu hướng toàn cầu thúc đẩy thị trường phế nhôm ASEAN

Ba yếu tố lớn đang củng cố vai trò của ASEAN:

(1) Thỏa thuận khoáng sản quan trọng với Mỹ thúc đẩy đầu tư vào tái chế.
(2) Đàm phán thương mại với Canada mở ra thị trường carbon thấp khu vực Bắc Mỹ.
(3) Nâng cấp ACFTA 3.0 với Trung Quốc giúp tiêu chuẩn truy xuất minh bạch hơn.

Cùng lúc, các ngành ô tô, xây dựng và điện tử cam kết giảm phát thải theo tiêu chuẩn ESG, khiến nhu cầu nhôm tái chế chứng nhận carbon tăng nhanh. Điều này mở ra cơ hội trở thành trung tâm cung ứng vật liệu carbon thấp quy mô toàn cầu.

Tuy nhiên, biến động giá nhôm trên sàn LME từ tháng 10 khiến nhiều doanh nghiệp bị ép biên lợi nhuận. Người bán găm hàng, người mua trì hoãn, thị trường trở nên thiếu thanh khoản. Nếu kéo dài, chuỗi cung ứng có thể gián đoạn – đặc biệt tại các quốc gia phụ thuộc xuất khẩu.

Thách thức cấu trúc

Bên cạnh cơ hội, ASEAN phải đối diện một loạt vấn đề:

• thiếu thống nhất tiêu chuẩn tạp chất,
• năng lực kiểm định không đồng đều,
• doanh nghiệp nhỏ chiếm tỷ trọng lớn nhưng công nghệ lạc hậu,
• đầu tư lò tái chế sử dụng năng lượng tái tạo còn chậm,
• rủi ro phát thải thứ cấp và ô nhiễm nước thải.

Nếu các quốc gia không chuẩn hóa quy trình – từ thu gom, phân loại đến tinh luyện – xu hướng toàn cầu chuyển sang vật liệu xanh có thể đặt ASEAN vào thế bị động.

Chiến lược tương lai: số hóa, đồng bộ hóa và chứng nhận carbon

Để duy trì vị thế cạnh tranh, ASEAN cần ba chiến lược chủ đạo.

Thứ nhất, triển khai truy xuất kỹ thuật số cho phế liệu xuyên biên giới, dựa trên công nghệ blockchain và hệ thống mã hóa tiêu chuẩn. Điều này giúp chống buôn lậu, giảm gian lận nguyên liệu và minh bạch hóa lộ trình carbon.

Thứ hai, khuyến khích đầu tư lò tái chế sử dụng năng lượng sạch. Một phần lớn phát thải CO₂ đến từ nhiên liệu đốt truyền thống, nên việc chuyển sang điện mặt trời hoặc khí hóa sinh sẽ tạo lợi thế cạnh tranh.

Thứ ba, đẩy mạnh AI phân loại phế liệu. Những quốc gia đi đầu về công nghệ phân loại sẽ kiểm soát được dòng nguyên liệu chất lượng cao.

Triển vọng tổng thể

Nhìn chung, ASEAN đứng trước cơ hội hiếm có để trở thành trung tâm vật liệu carbon thấp toàn cầu. Nếu các quốc gia hài hòa tiêu chuẩn nhập khẩu, áp dụng công nghệ tái chế hiện đại và nâng cấp hạ tầng kiểm định – hệ sinh thái nhôm tái chế sẽ bứt phá.

Ngược lại, sự phân mảnh chính sách, thiếu minh bạch hải quan và biến động giá nguyên liệu sẽ khiến khu vực chịu tác động tiêu cực, rơi vào chu kỳ thiếu nguyên liệu, dư công suất và rủi ro môi trường.

Hệ sinh thái phế nhôm ASEAN đang đứng tại ngã ba chiến lược: hoặc trở thành trung tâm tái chế nhôm sạch tiêu chuẩn quốc tế, hoặc tiếp tục bị phân tán bởi chính sách thiếu đồng bộ. Thành công sẽ phụ thuộc vào hành động tập thể, bao gồm hoạch định chính sách khu vực, đầu tư số hóa truy xuất nguồn gốc, nâng cấp công nghệ phân loại và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ trong quá trình chuyển đổi carbon thấp.

Nhôm tái chế không còn là phụ phẩm công nghiệp mà trở thành nguyên liệu cốt lõi của chiến lược kinh tế tuần hoàn. Nếu ASEAN tận dụng được cơ hội vàng, khu vực có thể chuyển từ vai trò cung ứng vật liệu thô giá rẻ sang nhà sản xuất sản phẩm nhôm tái chế chứng nhận carbon, định vị mình trong chuỗi giá trị toàn cầu của thế hệ công nghiệp xanh tiếp theo.

Theo: metal.com và sưu tầm từ internet.